Çocukların tablet kullanmadığı ama artık pek saklambaç da oynamadığı dönemlerin popüler oyuncağı, neredeyse herkesin oynamasa da bildiği, benzer görünüşteki oyuncak bebeklerin yanı sıra canlı benzerlerine de adını vermiş Barbie, aynı zamanda bir tasarım klasiği. Belki de ‘adını tasarımcısının kızından alıyor’ hikayesini duymuşsunuzdur; pek kimsenin bilmediği ilham kaynağı ve çıkış hikayesi ise bu yazımızda.

Amerikan oyuncak firması Mattel Inc. başkanı Ruth Handler, yetişkinler gibi davranarak oyun oynayan kızı Barbara ve arkadaşlarını izlerken aklına ‘neden bebek oyuncaklar gibi yetişkin oyuncakların da olmadığı’ geliyor. O zamanlar üç boyutlu bebeklerde böyle seçenekler yok, genelde kağıt bebekler var. Bu fikri eşi, aynı zamanda Mattel kurucu ortağı Elliot ile paylaşıyor ancak Elliot ve diğer kurul üyeleri fikre sıcak bakmıyor. Hiçbir annenin, çocuğunun ‘kadın’ şeklinde bir oyuncakla oynamasını istemeyeceğini söylüyorlar; halbuki silah şeklinde oyuncaklar üretmekten rahatsız olmuyorlar. Bu fikri aklından çıkarmayan Ruth Handler, ailesiyle çıktığı bir Avrupa seyahatinde Bild Lilli ile karşılaşıyor ve Barbie macerası başlıyor.

Almanya’da, 1952’de, ‘Bild’ Gazetesi’nin boş köşesini doldurması için çizilen karikatürlerde Lilli karakteri karşımıza çıkıyor. Lilli; savaş sonrası dönemde kimine göre para avcısı, şımarık ve teşhirci şekilde betimleniyor, kimine göre ise hazır cevap ve erkek otoritesine karşı duran şekilde. 1953’te o kadar popülerleşiyor ki gazete, üç boyutlu bir bebeğini üretmeye karar veriyor. Oyuncak bebek üretimine pek çok yeni özellik de bu şekilde getirilmiş oluyor. Lilli, çocuklara değil okuyucu kitlesine hitaben üretiliyor. Çok geçmeden bu oyuncak bebek, yetişkinler arasında bir şaka hediyesine dönüşüyor. Ebeveynler bu ‘oyuncağı’ çocuklarına uygun görmeseler de bir süre sonra, sunduğu geniş kıyafet ve aksesuar çeşitliliği özellikle de Almanya dışındaki çocukların da ilgisini çekiyor. Yine de Lilli, yetişkinler için çıkmış yeni bir ürün olarak bilinmeye devam ediyor.

Ruth Handler, Avrupa seyahati sırasında tam da aklındaki fikre uyan Lilli bebeği görüyor ve yanında götürmek üzere üç tane de satın alıyor. Tasarımın üstünde çalışıyor ve sonunda üç boyutlu haliyle bu bebeği, daha önce fikri reddeden kurula sunuyor. Oyuncak somut haliyle görülünce fikre daha fazla karşı durulamıyor ve adını gerçekten Ruth Handler’ın kızı Barbara’dan alan ilk Barbie, ’59 New York Oyuncak Fuarı’nda (Amerikan Uluslararası Oyuncak Fuarı) dünyayla buluşuyor. Kısa sürede büyük başarı eden ve Mattel firmasının en çok satan ürünü olan Barbie bir marka haline geliyor. Yalnızca bir oyuncak bebek ile sınırlı kalınmayıp bu bebek için tasarlanmış aksesuarlar ve eklentilerin yanı sıra ayrı bir pazara dönüşen animasyon filmleri, tekstil ürünleri, video oyunları ve müzikleri de tüm dünyada satılıp yayınlanıyor. Bu ünün ardından kendisine açılan bazı davalarından da ardından 1964’te Mattel, Bild Lilli’nin haklarını satın alıyor.

Ruth Handler, Barbie’nin her zaman bir kadının seçenekleri olduğunu temsil ettiğini, Barbie’nin felsefesinde, bebek aracılığıyla küçük kızlara istedikleri her şey olabileceklerini anlatmanın yattığını söylüyor. Pek çok lüks markanın özel kıyafetler tasarladığı, astronottan avukata, oyun tasarımcısından başkana 180 kariyer seçeneğiyle, farklı saç şekilleri, giyim tarzları vs. ile sunulan Barbie son dönemde Türkiye’de, sınırları aşan başarılı kadın modellerine Gülse Birsel’i de ekleyerek gündeme gelmişti.

Resmi websitesi, Barbie’nin dünyanın her yerindeki kızlara istedikleri her şey olmaları için ilham verdiğini söylese de uzun süre boyunca genişlemeyen ten rengi skalası, düz ve dalgalıdan çok da ileri gitmeyen saç stilleri ve standart vücut tipi uzun süre tartışma konusu oldu. 2016’da afro saç stilleri, yeni saç renkleri, farklı ten renkleri, farklı giyim tarzları, minyon, kıvrımlı ve uzun vücut tiplerinin yer bulduğu bir seri sunuldu. Satışa çıkışından 57 yıl sonra genişletilmiş bu yelpaze markanın çelişkilerini ve bazı soruların sorulmasını engelleyemedi.

Ben de çocukluğunda arabalarla da, bilyelerle de, Barbie ya da benzeri bebeklerle de oynamayı sevenlerdendim. Oynarken neden bacak boyları böyle uzun, neden mavi gözlüler, neden hep birbirlerine benziyorlar diye düşünmez, onları da yazdığım oyuna uydururdum. Saçlarını kırpık kırpık kestiğim, makyajını ve ojelerini değiştirmek için keçeli kalemlerle boyadığım, kıyafetini beğenmediysem çorap falan keserek yenisini kendimce diktiğim çoktur. Bu ‘tek tipliği’ çocukken birçoğumuz düşünmüyorsak da geçen zaman, biraz akran zorbalığı, biraz da okur-yazarlık düşünmeye teşvik ediyor. Eğer şu an düşünemiyorsak biz de bu kalıplara uymaya ya da uydurmaya çalışıyoruzdur gibi geliyor. Geçtiğimiz haftalarda yaşanan olaylar ve başlayan Black Lives Matter protestoları mesela, ırkçılık ve ‘Avrupai’ güzellik standartları üzerine sizleri de düşündürmedi mi? Standartlaştırma çabası, sonunda o standarda uymayanları eleyen başka bir sistem. Bunun çocukken size işlenmesi fikriyse gelecekte acı sonuçlardan başka bir şey getirmiyor. Bugün ben de, çocukluğumun aksine, Barbie’lerin neden bu kadar kariyeri var da her kariyerde her ırktan bebeği yok diye düşünüyorum. Neden bu kadar geç kalındı? 2014’te düşen satışlar mı buna sebep oldu acaba, savunulduğu iddia edilen fikirler bir reklam stratejisinin ötesine geçebiliyor mu bile… Barbie’nin tartışmalı yönleri daha uzun konuşulabilir elbet, yeni onlarca seri sunulsa da bırakılan soru işaretlerinin değişmesi şimdilik pek mümkün görünmüyor.

Barbie; oluşturduğu oyuncak pazarıyla kapitalist sistem piramidinin tepesinde midir, anlattığı gibi herkesi cesaretlendiren bir felsefe midir, genişlettiği yelpazesiyle feminist bir ikon mudur, aksine güzelliği standartlaştıran bir olgu mudur, yoksa sadece bir oyuncak bebek midir?

Son birkaç ayda yangın, deprem, kriz, salgın, savaş, bir de meteor çarpma ihtimali… Pek çok şey gördük. Bunca şey peş peşe gelince, kelime anlamı dahi ‘olmayan yer’ anlamına gelen ütopyaları henüz görememişken, normalde uzak bir ihtimal olan ‘kötü yer’ler yani distopyalar bize çok da uzak kalmadılar. “Distopyalar artık gerçek mi?” diye sorabiliyorsak distopik geleceklerde geçen cyberpunkdünyalar neden olmasın?

Cyberpunktan bahsedebilmek için öncelikle, distopyaların anti-tez olarak üretildiği ütopyalara değinilebilir. Yunanca kökenli ou (yok/olmayan), eu (mükemmel) ve topos (yer/toprak/ülke) kelimelerinin birleşiminden türemiş, hayali bir ada toplumunu anlatan ’Utopia’ kitabıyla kullanılmış bir kelime ütopya. Görüldüğü üzere yaşanmak istenen, hatta mükemmel olan ancak var olmayan toplum ya da toplulukları anlatıyor. Tabii herkesin mükemmeli farklı olduğundan, pek çok ütopya oluşuyor. Şu ana kadar siyasal, dini, ekonomik pek çoğu; kitaplarda, filmlerde, sanatta ütopik kurgular olarak yer edindi, edinmeye de devam ediyor. Yani ütopyalar doğal olarak çelişki ve karşıtlıkları da içermeye başlıyor. Halbuki temelinde herkes için, her açıdan adalet ve eşitlik barındırıyorlar; herkes çevresine karışmadan kendi mükemmelini yaratsa farklı ütopyalar oluşmayabilir ve belki de ancak bu şekilde tek ve en mükemmel ütopya oluşabilirdi.

Bu inanılması güç güzellikteki yerler fikri beraberinde karşıtını da getiriyor: her şeyin mümkün olduğunca kötü olduğu yer ya da durumlar olan distopyalar. Bir ütopya, ideal ya da rüya gibi toplumları belirtiyorsa distopya da kâbus gibi bir dünyayı anlatıyor ve aslında geleceğin dünyası kastediliyor. Ütopyaların olmayan yerler olduğuna bu kadar eminken distopyalarda oluşan soru işaretinin sebebi de bu olabilir. Bireysel geleceklerimizi kendi ütopyalarımızı hedefleyerek kurmaya çalışıyor olsak da küresel bakınca gelecek, korkutucu bir hal alıyor. Distopik dünyalar genelde insanlıktan çıkma, baskıcı devletler ve çevresel felaketlerle şekilleniyor. Dünya tarihine aldırış etmesek, bu sefer tanık olduğumuz çağ “acaba” dedirtiyor.

Cyberpunk ise bir kültür ve aynı zamanda bilimkurgunun distopik geleceklerde geçen bir alttürüdür. Aslında teknolojik bir ütopyayı andırabilecek bu gelecek, ileri teknolojinin toplumun karanlık yönünü öne çıkarması ve sistemin işleyişle distopya olmuştur. İlk defa yine edebi bir eserde yer bulan Cyperpunkkavramı orijinalinde kısaca “high-tech, low life”, Türkçede ise kabaca “ileri teknoloji, leş hayatlar” olarak geçiyor. Cyber (siber) hızla gelişen yüksek teknolojiyi, punk isebu hıza ayak uyduramayan insanlığı temsil ediyor. Kavramın ortaya çıkışı her ne kadar 60 ve 70’lerdeki yeni yazma stilleri, teknikleri ve arketipleri ortaya koyma isteği olsa da 80’lerdeki bir temel günümüze uzanıyor: Sürekli gelişen bir teknolojiyle yetişen ve bu sırada insanlar yerine teknolojik cihazlarla konuşan, ahlaki eksiklik ve teknolojik becerilerin kombinasyonu 21. Yüzyıl nesilleri.

Cyberpunk dünyalar betimlendiğinde, alıştığımız kahramanların aksine sisteme karşı savaşan, sıradan, daimi yalnız anti-kahramanlar vardır. Yapay zekalar, neon tabelalar, sibernetik protezler, gettolar, suç, yolsuzluk, endüstriyalizm, silahlar ve sürekli kültürel çatışma ön plandadır, belki biraz da nihilizm ve pesimizm. Her şey satın alınabilir ancak hayat o kadar hızlıdır ki “şimdi” bile “gelecek” olmuştur, yani hiçbir şeye sahip olunamaz. Asi, sert ve hayatı tiye alan ağzı bozukluğuyla edebiyata yeni bir soluk getirmiş bu tarz, farklı sanat ve tasarım dallarını da etkisine almakta. Şu an için çoğunlukla oyun tasarımı alanında karşımıza çıkıyor olsa da, Cyberpunk ile karşılaşmaya devam edeceğimiz şüphesiz.

Herkese selamlar, pek çoğumuzun zaman zaman girdiği “varoluşsal sancılar” dönemimden bildiriyorum: Evet, bu yazıyı yazmaya başlamak çok zor oldu. X•DNA sekmemize göz gezdirdiyseniz (bkz. www.xdesignfactory.com/xdna/ ) ve birazcık aşağılara da kaydırdıysanız belki de bu tasarım ekibinde yer alan ancak bölümünü bırakmış biri olduğumu görmüşsünüzdür. Bunun sebebi tasarımdan keyif almamam değil de yaptıklarımdan keyif alamaz hale gelmemdi; yoksa içimizdeki yeni şeyler düşünme ve yaratma hevesi bitmedi! Oradayken pek de kullanamadığım 4 yıllık tasarım eğitimi deneyimim bugün bana bir şey hatırlattı: yıllar önceki temel tasarım dersimden kalan bir kompozisyon çalışmasının parçası “kelimeler tasarlanınca şiir oluyor”.

Az önce bahsettiğimiz tasarımın sonucu, kendimizi ifade etmenin çeşitli yollarından biri olan şiir, en eski edebi tür olarak da biliniyor. Duygulardan, düşüncelerden, düşlerden, özlemlerden süzülmüş yaşantı birikimleri olarak, dil içinde özel bir dil yaratarak oluşturulan bir tür olarak özetlenebilir. Şiirler bir yana, derdimizi 2-3 kelimeyle bile anlatmaz, anlatamaz olduk. Okumadığımız gibi, dinlemez olduk. Her şeyin inanılmaz bir hızla üretildiği ve çok çok daha hızlı tüketildiği bu çağda, bahsedilen “her şeyi” pek çoğumuz mobilya, kıyafet gibi ürünler olarak düşünmüşüzdür. Peki ya kelimeler? Her şey gibi kelimeleri de mi tükettik?

Ağzımızdan çıkanları artık hiç düşünmüyoruz, her yerde, her şeyi konuşuyoruz. Söylediklerimizi ölçüp tartmıyor, nasıl söylediğimize de dikkat etmiyoruz. Yani aslında kelimelerimizi tasarlamıyoruz. Çok şey söyleyip içlerini boşaltıyoruz; hâl böyle olunca da konuşa konuşa tüketiyoruz her şeyi, geriyeyse kimi zaman pişmanlıklar, kimi zaman kırgınlıklar kalıyor; çoğu zamansa zaten bunlar bile kalacak kadar üstünde durmamış oluyoruz söylenenlerin ya da söylediklerimizin. İletişimin temeliydi bunlar oysaki. Birine iyi günler dilemenin gerçekten o insanın gününü güzelleştirebileceğini umursamaz, birinin halini sorarken cevabı dinlemez, özenle seçeceğimiz yerde kelimeleri hoyratça kullanır olduk. Karşımızdakinin ne anlattığıyla ilgilenmeyi bırakıp kendi derdimizi söylenmeye düştük. Karşı tarafı sessize almak biraz da kendimizi susturmak oluyor. Dinlemediğimiz her an düşünmeyi bırakıyoruz. Gelin görün ki bahsettiğim kelime tasarımı tam olarak bu aslında. Hadi gelin, Dieter Rams’ın “İyi Tasarımın 10 Temel Prensibi”ne bir de kelimelerin tasarımı şiirler açısından bakalım.

1)Şiir Yenilikçidir

-Kitabının adı bile İkinci Yeni öncüsü olan-

…

Senin bir havan var beni asıl saran o
Onunla daha bir değere biniyor soluk almak
Sabahları acıktığı için haklı
Gününü kazanıp kurtardı diye güzel
Bir çok çiçek adları gibi güzel
En tanınmış kırmızılarla açan
Bütün kara parçalarında
Afrika dahil

…

-Cemal Süreya

2)Şiir Kullanışlıdır

-Kime desen, niye desen olan-

…

Ne kadar yaşarsan yaşa,

Sevdiğin kadardır ömrün…

Gülebildiğin kadar mutlusun

Üzülme bil ki ağladığın kadar güleceksin

Sakın bitti sanma her şeyi,

…

 

-Can Yücel

3)Şiir Estetiktir

-Dizelerin uyumu bir yana, hayata da ayrı güzel baktıran-

…

İkimiz birden sevinebiliriz göğe bakalım

Şu kaçamak ışıklardan şu şeker kamışlarından

Bebe dişlerinden güneşlerden yaban otlarından

Durmadan harcadığım şu gözlerimi al kurtar

Şu aranıp duran korkak ellerimi tut

Bu evleri atla bu evleri de bunları da

Göğe bakalım.

…

 

-Turgut Uyar

4)Şiir Şiiri Anlamamıza Yardımcı Olur

-Derdini derdiyle anlatan-

…

Ayrılık ne biliyor musun?

Ne araya yolların girmesi,

Ne kapanan kapılar,

Ne yıldız kayması gecede,

Ne tren tarifesi cepte

Ne de turna katarı gökte.

 

İnsanın içini dökmekten vazgeçmesi ayrılık!

…

 

-Şükrü Erbaş

5)Şiir Fazla Öne Çıkmaz

-Mısraları değil betimlemeleri kalan-

…

Niye izin vermiyorsun yoluna kuş konmasına
niye izin vermiyorum yoluma kuş konmasına
niye kimseler izin vermez yollarıma kuş konmasına?
“Öyle güzelsin ki kuş koysunlar yoluna” bir çocuk demiş.

 

-Nilgün Marmara

6)Şiir Dürüsttür

-Oldurmaya çalışmadan, olmazlarıyla sevdasına tutunan-

…

Aysel git başımdan ben sana göre değilim,
ölümüm birden olacak seziyorum,
hem kötüyüm, karanlığım biraz, çirkinim.
Aysel git başımdan seni seviyorum…

 

-Attilla İlhan

7)Şiir Dayanıklıdır

-Rubai kavramını günümüze taşımakla kalmayıp alternatif gruplara da ilham olan-

…

Tanrım; bu güzel yüze vermişsin emek,
O sümbülü koklamak, saçın’ ellemek.
Sonra da ona bakma, dersen, anlamı:
Dolu kadehi ters tut, hiç dökme demek!

…

 

-Ömer Hayyam

8)Şiir Son Detayına Kadar Uyumludur

-Kafiyeleri değil ama çelişkileriyle uyumu bulduran-

…

Bütün yüzler budur sanıyorum

Çok kaybettim niye olduğumu

Oynasam kazanırdım kendime göre

Belki de bir Tanrı bulup sığınır ellerime

Büyütür dururdum korkunçluğumu.

…

 

-Edip Cansever

9)Şiir Çevrecidir

-Anlatmaya kelimeler yetmeyen-

…

Ben bir ceviz ağacıyım Gülhane Parkı’nda.
Yapraklarım suda balık gibi kıvıl kıvıl.
Yapraklarım ipek mendil gibi tiril tiril,
koparıver, gözlerinin, gülüm, yaşını sil.
Yapraklarım ellerimdir, tam yüz bin elim var.
Yüz bin elle dokunurum sana, İstanbul’a.
Yapraklarım gözlerimdir, şaşarak bakarım.
Yüz bin gözle seyrederim seni, İstanbul’u.
Yüz bin yürek gibi çarpar, çarpar yapraklarım.

…

 

-Nazım Hikmet Ran

10)Şiir Mümkün Olduğunca Az Şiirdir

Söylenmiyor çok şey, susmadan…

-Özdemir Asaf

 

 

…